Rhaid Gwarchod Enwau Lleoedd

Sut mae diogelu enwau lleoedd â’u cyfoeth rhyfeddol – rhan mor allweddol o’n hetifeddiaeth ddiwylliannol genedlaethol? Bu sawl ymdrech yn ystod y deugain mlynedd diwethaf, ac yma yn ein hardal ni fe lwyddwyd i gael gwared â ‘Nameless Cwm’ (uwchlaw Cwm Idwal) a ‘Nameless Peak’ (Nant y Benglog) o fapiau a gorseddu’r enwau Cwm Cneifion a’r Foelgoch. Fodd bynnag, mae disodli enwau Cymraeg yn mynd rhagddo. Dyma rai enghreifftiau o’r tueddiad gwarthus hwn yn ardal y Carneddau a’r Glyderau.

Aeth Coed Cerrig y Frân uwchlaw Blaen y Nant ym mhen uchaf Nant Ffrancon yn ‘Mushroom Garden’, ac aeth Craig Cwrwgl uwchlaw’r Marchlyn Mawr yn ‘Pillar of Elidyr’. Disodlwyd Llwybr Gwregys ar ochr Tryfan gan ‘Heather Terrace Path’, a Rhaeadr y Benglog islaw Llyn Ogwen gan ‘Ogwen Falls’. Bellach ‘Australia Lake’ ydy Llyn Bochlwyd yn rhai o gyhoeddiadau Saesneg y dringwyr a’r cerddwyr, a chyfeirir at Glogwyn y Tarw yng ngheg Cwm Idwal fel ‘Gribin Facet’. Yr enw ar y draethell raean ar lan Llyn Idwal ydy’r Ro, ond erbyn hyn mae’r enw ‘Idwal Beach’ wedi ymddangos. Mae Creigiau Cwm Graeanog rhwng Carnedd y Filiast a Mynydd Perfedd uwchlaw Nant Ffrancon wedi cael yr enw ‘Atlantic Slabs’, a gelwir crognant Clogwyn y Geifr yng Nghwm Idwal yn ‘Devil’s Appendix’. Mae’r enwau Saesneg yn mynd ar wefannau ac i lyfrynnau a llyfrau ac yn cael eu defnyddio mewn papurau newydd a chylchgronau ac ar y cyfryngau darlledu.

Dewch inni fod yn gwbl glir ar y mater hwn. Mae llurgunio enwau lleoedd Cymraeg neu eu disodli gan enwau Saesneg yn treisio’n hunaniaeth ni fel cenedl. Mae angen dybryd am ddeddf i warchod enwau lleoedd hanesyddol. Cafwyd ymdrech anrhydeddus yn lled ddiweddar i gael deddf o’r fath ond bu’n aflwyddiannus, ac mae gofyn inni ddwysáu ein hymdrechion i geisio goleuo gwleidyddion a gweision sifil ynghylch pwysigrwydd gwarchod enwau lleoedd.

Dyma awgrymiadau ar sut y gallem warchod ein henwau lleoedd:

1. Galw am ddeddfwriaeth briodol gan Senedd Cymru fel bod enwau lleoedd hanesyddol yn cael eu gwarchod yn statudol.
2. Galw ar Swyddfa’r Arolwg Ordnans a chynhyrchwyr mapiau eraill i:
   a) nodi enw Cymraeg gwreiddiol yn unig lle bo enw Saesneg ar hyn o bryd;
   b) nodi’r enw Cymraeg yn unig pan fo enw Cymraeg ac enw Saesneg;
   c) cynnwys enwau lleoedd Cymraeg sydd heb fod ar y mapiau ar hyn o bryd.
3. Tynnu sylw Cyngor Mynydda Prydain a chyrff eraill at yr hyn sy’n digwydd, a galw am warchod enwau lleoedd y mynydd-dir gan sicrhau bod enwau Cymraeg ar ddringfeydd.
4. Sicrhau bod cronfeydd data’r cynghorau sir yn gyflawn ac yn gywir ac yn defnyddio ffurfiau Cymraeg yn unig, a’i gwneud hi’n ofynnol i gyrff eraill ddefnyddio’r ffurfiau hynny, gan gynnwys cyhoeddiadau a’r cyfryngau darlledu.
5. Pan fo datblygiadau newydd megis codi tai, sicrhau bod cynghorau’n mynd ati i holi am enwau’r lleoedd hynny fel bod enwau Cymraeg addas yn cael eu defnyddio.
6. Cymell cynghorau sir a chymuned ynghyd â chymdeithasau lleol i hyrwyddo prosiectau cymunedol i gofnodi enwau lleoedd.
7. Symbylu ymchwil i ddyfnhau’r ddealltwriaeth o darddiadau ac ystyron enwau lleoedd gan roi sylw cyffredinol i’r maes er mwyn ei boblogeiddio.
8. Cymell sefydlu gwefannau lleol ar enwau lleoedd ar batrwm gwefan Enwau Dyffryn Ogwen gan Dafydd Fôn Williams.
9. Cynnwys enwau lleoedd yn rhan o gwricwlwm yr ysgolion cynradd ac uwchradd drwy gyd-gysylltu iaith, hanes, daearyddiaeth ac astudiaethau’r amgylchedd.
10. Galw ar gynghorau sir ledled Cymru i osod arwyddion yn nodi enwau llwybrau, pontydd ac afonydd lle bo’n briodol.